Kafkas Kartalı Şeyh Şamil (1797-1871)

Kuzey Kafkasya halklarının siyasî ve dinî ön­deri Şamil, Dağıstan’ın Gimri köyünde 1797 yılında dünyaya geldi. Doğduğunda dedesi Ali’nin adı ve­rildi. Ancak sürekli hasta olduğundan isim değiş­tirmenin iyi geleceğine dair geleneksel inancın et­kisiyle ailesi adını Şamil olarak değiştirdi.

Şeyh Şamil arkadaşları ile birlikte ilim öğren­mek üzere Irak’a gidip, Türkiye’de ‘Mevlana Ha­lid-i Bağdadi’ olarak bilinen alim Mevlana Halid-i Şehrezori’den tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf gibi di­ni ilimler ile edebiyat, tarih ve fen bilgilerini öğ­rendi. Şehrezori, talebesi Şeyh Şamil’e halifelik de vererek Kafkasya’ya gönderdi.

Rusların, Kafkasya’daki Müslümanları esa­ret altına almak için uğraştığını gören Şamil, bu­na karşı koymak amacıyla verilen mücadeleye da­hil oldu.

Kuzey Kafkasya Müslümanlarının 18. yüzyı­lın sonlarında başlattıkları, Ruslar’ın “Müridizm”, kendilerinin ise “Gazavat” adını verdikleri direniş hareketi, liderleri İmam Mansur’un ölümünden sonra uzun yıllar lider çıkaramadı.

Nakşibendi-Halidi Şeyhi İsmail Şirvani’ye bağ­lanarak hilafet aldıktan sonra 1823’te Dağıstan’a dönen Şeyh Şamil’in arkadaşı Molla Muhammed, 1829’da Gazavat hareketinin liderliğine seçildi. Molla Muhammed, Müslüman Kafkasya halklarını Ruslar’a karşı cihada davet eden bir bildiri yayın­layarak harekete geçti. Şeyh Şamil imam ve gazi unvanıyla anılan Molla Muhammed’in şehit edil­mesine kadar en önemli yardımcısı oldu.

35 yıl mücadele etti

Ruslar bu olaydan sonra Dağıstan’da dire­niş hareketinin sona erdiğini düşünürken Mol­la Muhammed’in yerine imam seçilen Hamza Bey (Hamzat Bek) mücadeleyi sürdürdü. Hamza Bey’in 19 Eylül 1834’te bir suikast sonucunda öl­dürülmesinin ardından Şamil, Avar uleması ve ile­ri gelenleri tarafından imam seçildi.

Şeyh Şamil, imam seçildiği 1834’ten 1859 yılı­na kadar Rusya’nın askeri gücünün çokluğu ve el­lerindeki imkanlara rağmen kurduğu düzenli or­duyla uzun süre destansı bir mücadele sürdürdü. Bu mücadele döneminde Şamil, Kafkasya halkla­rını denetimi altına almak isteyen Ruslara büyük kayıplar verdirdi.

1842 yılına girerken Şeyh Şamil, Çeçenistan ve Dağıstan’ın tek hakimi oldu. Çar I. Nikola, 30 A­ralık 1843’te General Neidhardt’a gönderdiği e­mirnamede Şamil’in bütün ordularının dağıtılma­sını istediğini bazı destekçilerinin kazanılması i­çin 45 bin ruble gönderildiğini belirtti. Fakat Ava­ristan’a yönelik Rus askeri harekatı Şamil’in güç­lü savunması karşısında başarılı olamadı. Sonun­da General Neidhardt görevinden alındı ve yerine Prens Vorontsov, Kafkas orduları başkumandanı ve Kafkas genel valisi olarak tayin edildi.

1846 Nisanında Şeyh Şamil, Kabartay bölge­si üzerinden batıdaki Çerkezlerle birleşip Kafkas­ya’nın birliğini sağlamak amacıyla direniş başlat­tı ve kısmen başarılı oldu. Kırım Savaşının patlak verdiği Ekim 1853’e kadar Kafkasya’da genellikle sükunet hakim oldu.

Sultan Abdülmecid’e birlikte mücadele çağrısı

Şeyh Şamil, Mart 1853’te Sultan Abdülmecid’e bir mektup yazarak durumu aktardı. Buna rağ­men henüz resmen savaş başlamadan Kafkas­ya’da ve özellikle Dağıstan’da Rus askeri yığınağı­nı sekteye uğratacak eylemlere girişti. Bir an ev­vel Tiflis’e ulaşmak isteyen Şamil’in Güney Kaf­kasya’daki bu eylemlerinin amacı, muhtemel bir Osmanlı-Rus savaşına karşı Ruslar’ın bölgede as­keri yığınak yapmasını önlemekti.

Haziran 1853’ten itibaren yaptığı saldırılarla Güney Kafkasya’daki Ruslar’ın seferberlik hazır­lıklarını sekteye uğratan Şeyh Şamil’in bu hare­keti, Kasım-Aralık 1853 aylarında Kars-Gümrü yö­nünde cereyan eden muharebelerde Ruslar’ın sa­vunmada kalmasında önemli rol oynadı. Osmanlı bahriyesinde görevli İngiliz Amirali Adulphus Sla­de bir raporunda, Rusya’yı barışa zorlamak için Kafkasya’nın fethedilmesinin, bunu sağlamak i­çin Çerkezlerin yanı sıra Şeyh Şamil ile iş birliği ya­pılmasının gerekli olduğunu ifade etti. Fakat ge­rek Şeyh Şamil’in Dağıstan’daki kritik durumu ge­rekse Osmanlı Devletinin tutumu Kafkasya’daki Rus varlığını sona erdirecek harekatın gerçekleş­mesini önledi, böylece tarihî bir fırsat değerlendi­rilemedi.

Zafere ulaşamayan direniş

30 Mart 1856’da imzalanan Paris Antlaşma­sı’ndan sonra Rusya’nın Prens Baryatinsky’i ye­niden Kafkas orduları başkumandanlığına ve Kaf­kas genel valiliğine tayin etmesi, Kafkasya’nın ve dolayısıyla Şeyh Şamil’in kaderini belirleyen en ö­nemli gelişme oldu.

Prens Baryatinsky, Kafkasya’daki kuvvetlerini beş gruba ayırarak her birinin başına bir kuman­dan tayin etti. Haziran 1857’de saldırıya geçme­ye başlayan Ruslara karşı direniş gösterilmiş ol­sa da Şeyh Şamil 6 Eylül 1859’da teslim olmak zo­runda kaldı.

Prens Baryatinsky’nin karargahına getirilen Şeyh Şamil, ertesi gün Temirhanşura’ya, oradan Saint Petersburg’a, ardından Kaluga’ya götürüldü.

Şeyh Şamil, bütün Kafkasya’da etkili oldu

Bir Nakşibendî şeyhi olan Şâmil lider (imam) seçildikten sonra güçlü hitabeti, kararlı tutumu, askerî ve siyasî dehasıyla temayüz etmiştir. Hem idarî, hem dinî otoriteydi. Bundan dolayı yazış­malarında imam ve emîrü’l-mü’minîn unvanları­nı kullanmış, hükmü altındaki bölgelerde idarî sis­temi yeniden düzenlemiştir. Siyasî, idarî, dinî ve adlî görevlerde kendisine yardımcı olan bir divan mevcuttu. Ülkeyi nâibliklere ve vilâyetlere ayıra­rak başlarına idarî ve askerî yetkilere sahip nâib­ler tayin etmiştir. Her nâibin bir müftüsü vardı. Üç dört nâibliğin bir vilâyet oluşturduğu bu yapı­da vilâyetlerin başında yüksek rütbeli nâibler bu­lunuyordu. Bunun yanında nâiblerin faaliyetlerini kontrol etmek için muhtesip adı verilen görevli­ler vardı. Şeyh Şâmil’in oluşturduğu idarî ve askerî yapı, Ruslar’a karşı Dağıstan ve Kafkasya’da yirmi beş yıl boyunca büyük direniş göstermiştir. Rus İmparatorluğu’nun güçlü orduları karşısında unu­tulmaz destanî bir mücadele veren Şeyh Şâmil’in adı Rus işgaline karşı direnen Kafkas kavimlerinin hâfızasına nakşedilmiştir.

Şeyh Şâmil hac görevini ifa etmesinin ardın­dan 4 Şubat 1871 yılında Medine’de vefat etti ve Cennetü’l-bakî‘ye defnedildi.

Kaynaklar:

www.yeniasya.com.tr

www.islamansiklopedisi.org.tr